230 tỷ USD cho tham vọng “xưng bá thế giới”
Ở Trung Quốc, bạn có thể mua một chiếc xe điện (EV) “đã qua sử dụng” với mức giảm giá mạnh, dù trên thực tế nó chưa từng được sử dụng.
Các hãng xe nước này, trong nỗ lực tuyệt vọng để đạt mục tiêu doanh số trong một thị trường cạnh tranh khốc liệt, bán xe cho các đại lý, những người sẽ đăng ký chúng là “đã bán” dù không có khách hàng thực sự nào mua. Các đại lý, bị mắc kẹt với những chiếc xe đã được ghi nhận là bán ra, sau đó bán tháo chúng dưới dạng “xe cũ”, thường với giá thấp.
Tờ Nhân Dân Nhật Báo đã phàn nàn hồi đầu năm nay rằng chiến thuật thổi phồng doanh số này “làm rối loạn trật tự thị trường bình thường” và chỉ trích các công ty Trung Quốc vì “tôn thờ dữ liệu”.
Những vấn đề nghiêm trọng trong ngành xe điện của Trung Quốc có thể khiến nhiều người Mỹ bất ngờ. Xe điện Trung Quốc đã trở thành biểu tượng cho sự trỗi dậy dường như không thể ngăn cản của nền kinh tế lớn thứ hai thế giới trên trường quốc tế.
Nhiều nhà quan sát xem sự phổ biến ngày càng tăng của chúng là bằng chứng cho thấy Trung Quốc đang thắng trong cuộc đua thống lĩnh các công nghệ mới. Nhưng tại “đất nước tỷ dân”, những chiếc xe điện này lại đại diện cho điều hoàn toàn khác: những mối đe dọa sâu sắc mà sự can thiệp của chính quyền vào thị trường gây ra cho cả Trung Quốc và thế giới.
Phình to vì đầu tư quá mức, bị bóp méo bởi sự can thiệp của Chính phủ và chịu thua lỗ nặng, ngành xe điện Trung Quốc có vẻ như đang trên đường lao dốc. Các công ty xe điện đang bị mắc kẹt trong cuộc chiến sống còn không khoan nhượng.
Vệ Kiến Quân (Wei Jianjun), Chủ tịch hãng xe hơi Great Wall Motor (GWM) cảnh báo vào tháng 5 rằng ngành công nghiệp ô tô Trung Quốc có thể rơi vào khủng hoảng tài chính, “chỉ là chưa bung ra mà thôi”.
Để né kiểm duyệt của Chính phủ đối với tin xấu về kinh tế, các nhà phân tích thị trường đã dùng một thuật ngữ nghe có vẻ vô hại để mô tả vòng xoáy đi xuống của ngành ô tô Trung Quốc: “involution” (tự xoắn vào chính mình).
Khủng khoảng dư thừa và mối lo từ trợ cấp của Nhà nước
Những gì diễn ra trong ngành xe điện Trung Quốc hứa hẹn sẽ ảnh hưởng đến toàn bộ thị trường ô tô toàn cầu. Việc quốc gia Đông Á trở thành nhà sản xuất xe điện lớn nhất thế giới cho thấy thách thức nghiêm trọng mà nước này đặt ra cho ngay cả những ngành công nghiệp tiên tiến nhất tại Mỹ, châu Âu và các nền kinh tế giàu có khác. Với vai trò then chốt của ngành ô tô trong nền kinh tế toàn cầu - về việc làm, chuỗi cung ứng và công nghệ - mức độ ảnh hưởng là cực kỳ lớn.
Nhưng những chao đảo trong ngành xe điện Trung Quốc cho thấy mặt trái của mô hình kinh tế do Nhà nước dẫn dắt. Chính quyền Bắc Kinh đã đổ nguồn lực dồi dào vào ngành xe điện với hy vọng vượt qua các đối thủ nước ngoài trong quá trình chuyển đổi từ xe xăng sang xe chạy bằng pin. Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) ước tính rằng Chính phủ Trung Quốc đã hỗ trợ tài chính hơn 230 tỷ USD cho ngành xe điện trong giai đoạn từ năm 2009 - 2023.
Chiến lược này đã phát huy tác dụng: Các hãng xe điện Trung Quốc có lẽ sẽ không thể phát triển nhanh như vậy nếu không có sự hậu thuẫn mạnh mẽ của Nhà nước. Trong khi đó, dự luật thuế mới do Đảng Cộng hòa của Tổng thống Donald Trump đề xuất gần đây đã loại bỏ gần như toàn bộ trợ cấp liên bang cho xe điện tại Mỹ.
Vấn đề là chương trình của Trung Quốc đã khuyến khích quá nhiều sự đầu tư vào ngành này. Michael Dunne, Giám đốc điều hành (CEO) của Dunne Insights, một công ty tư vấn tại California (Mỹ) chuyên về xe điện cho biết có tới 46 hãng xe nội địa và quốc tế đang sản xuất xe điện tại Trung Quốc - quá nhiều, ngay cả đối với nền kinh tế lớn thứ hai thế giới.
Ông Dunne nói rằng ngành xe điện Trung Quốc đang trong quá trình tái cấu trúc, hiện có 11 hãng thống trị thị trường nội địa. Nhưng ngành này có lẽ nên thu hẹp hơn nữa. Sản xuất ô tô đòi hỏi vốn lớn và phụ thuộc vào lợi thế quy mô, đó là lý do tại sao thế giới chỉ có vài hãng xe lớn thực sự.
Thế nhưng, ngành công nghiệp ô tô Trung Quốc vẫn còn non trẻ, đủ sức thu hút những “người chơi”mới, bao gồm cả các công ty điện tử lớn. Xiaomi - nhà sản xuất từ điện thoại thông minh đến nồi cơm điện - đã ra mắt mẫu xe điện đầu tiên vào năm ngoái. Nhằm lôi kéo khách hàng trong thị trường chật chội này, các hãng xe điện Trung Quốc liên tục cắt giảm giá, khiến lợi nhuận trở nên rất mỏng.
Ở hầu hết các nền kinh tế, thị trường sẽ tự điều chỉnh bằng cách loại bỏ những công ty yếu nhất. Nhưng các nhà lãnh đạo Trung Quốc không tin thị trường có thể đạt được mục tiêu quốc gia nên họ sẵn sàng can thiệp. Tại Trung Quốc, hỗ trợ hoặc sở hữu của Nhà nước đối với các nhà sản xuất ô tô kéo dài sự tồn tại của các doanh nghiệp đang gặp khó khăn.
Chính quyền địa phương cũng ngại mất đi nhiều công ăn việc làm, nên họ tiếp tục ứng cứu những doanh nghiệp thua lỗ. Thành phố Ôn Châu gần đây đã giúp thu xếp tài chính cho WM Motor để nhà máy địa phương hoạt động trở lại. Thành phố Hợp Phì từng giải cứu công ty khở nghiệp (startup) Nio vào năm 2020, nhưng doan nghiệp đã niêm yết này vẫn tiếp tục lỗ đến 1,6 tỷ USD chỉ trong nửa đầu năm nay.
Những khó khăn của ngành xe điện Trung Quốc là hệ quả trực tiếp của những can thiệp này, vốn đã tạo ra tình trạng dư thừa xe không bền vững. Nhưng thay vì giải quyết những vấn đề thị trường, Bắc Kinh lại muốn dẹp yên những gì họ gọi là “cạnh tranh hỗn loạn”, chẳng hạn như cuộc chiến giảm giá xe điện và việc bán xe “đã qua sử dụng nhưng chưa chạy được km nào”.
Chính quyền Trung Quốc có lý do riêng để tránh các cải cách kinh tế có thể khiến ngành xe điện lành mạnh hơn. Bằng cách giữ cho các nhà máy hoạt động, dù thua lỗ, Chính phủ có thể củng cố nền kinh tế đang chịu sức ép vì tiêu dùng yếu và thị trường bất động sản lao dốc. Quan trọng hơn, các hãng xe điện đóng vai trò then chốt trong kế hoạch mở rộng sức mạnh toàn cầu của Trung Quốc.
Bằng cách trợ cấp xe điện quốc nội, Trung Quốc tìm cách loại bỏ các hãng xe hơi lâu đời ở Mỹ, châu Âu và các nơi khác. Các nhà hoạch định kinh tế của Bắc Kinh sẵn sàng hy sinh lợi nhuận để đạt được giấc mơ xây dựng ngành ô tô có sức cạnh tranh toàn cầu. Trung Quốc “chấp nhận duy trì sự kém hiệu quả trong nước để thống trị thị trường và ngành công nghiệp toàn cầu”, ông Dunne nói.
Tuy nhiên, ngay cả Nhà nước Trung Quốc có thể cũng không đủ sức chống đỡ mãi cho các hãng xe của mình. Nhóm nghiên cứu Rhodium Group tính toán rằng các nhà hoạch định chính sách nước này đã phải chi số tiền tương đương 3% doanh thu tài khóa của Chính phủ Trung ương để trợ cấp bán xe.
Gregor Sebastian, chuyên gia cấp cao tại Rhodium cho biết mức này có lẽ không bền vững, đặc biệt nếu Chính phủ còn muốn phát triển bán dẫn và trí tuệ nhân tạo (AI). Ông khuyên các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc nên “từ từ nhấc chân khỏi chân ga, nhưng theo cách không làm ngành này sụp đổ”.
Thành tựu quốc tế của ngành xe điện Trung Quốc cũng đang bị đe dọa. Chính quyền cựu Tổng thống Joe Mỹ Biden đã áp thuế 100% với xe điện Trung Quốc năm ngoái, và Tổng thống đương nhiệmDonald Trump vẫn duy trì mức thuế này, gần như đóng cửa thị trường Mỹ đối với xe điện Trung Quốc.
Liên minh châu Âu (EU), Canada, Thổ Nhĩ Kỳ và Mexico cũng tăng thuế với xe Trung Quốc. Việc bị hạn chế tiếp cận các thị trường quốc tế quan trọng có thể khiến các hãng xe điện Trung Quốc càng khó sống sót nếu không có sự cứu trợ của Nhà nước.
Ngành công nghiệp ô tô toàn cầu đang trở thành một cuộc đấu ý chí giữa lãnh đạo Trung Quốc, những người quyết tâm thống trị lĩnh vực này và các nhà hoạch định chính sách toàn cầu, những người tìm cách ngăn chặn họ.
Cuộc cạnh tranh này không hoàn toàn tiêu cực. Bằng cách kéo giá xe xuống, các chính sách của Trung Quốc có thể mang lại lợi ích cho người tiêu dùng toàn cầu.
Nhưng mô hình kinh tế do Nhà nước lãnh đạo của Trung Quốc vẫn mang lại cái giá quá lớn, khi những khoản trợ cấp khổng lồ và mức giá thấp buộc các Chính phủ phải dùng thuế quan để can thiệp thị trường.
Thị trường xe điện méo mó của quốc gia láng giềng với Việt Nam giờ đây có nguy cơ chiếm giữ việc làm trong ngành bằng cách khiến bất kỳ hãng xe nào cũng khó mà có lãi. Cuối cùng, ngành xe điện Trung Quốc có thể vượt xa đối thủ, nhưng vẫn trở thành một thảm họa tài chính.
Theo The Atlantic
